W historycznym rozwoju państwowego ustroju administracyjnego występuje instytucja nadzwyczajnych urzędów administracyjnych. Zwykła się ona pojawiać w dwu kształtach: albo od wypadku do wypadku, albo jako działająca obok zwyczajnych urzędów, przy czym czasami w obu przypadkach przybiera ona charakter instytucji, hierarchicznie wyższej od tych ostatnich. Nieraz jedna forma przechodzi zwolna w drugą. Raz każda z tych form przemija po dłuższym lub krótszym okresie, to znowu takie nadzwyczajne urzędy wypierają krok za krokiem istniejącą organizację władz, przemieniając się z biegiem czasu w stałe władze administracyjne. Ten proces dostrzegł już Bodin^I: „Omnes autem Curationes in magistratus abeunt, quoties ordinarium munus, lege lata, fit ex eo quod antea extra ordinem gerebatur”. (De republica libri sex. II, Ks. II, s. 433).

Często określa się taki nadzwyczajny urząd mianem dyktatury, używając tej nazwy nie tylko na oznaczenie dyktatora, skupiającego w swych rękach faktycznie moc i uprawnienia władzy zwierzchniczej, ale również wprowadzając to określenie w obręb poszczególnych gałęzi administracji publicznej, jak np. w powojennym okresie mówiono o dyktatorze demobilizacyjnym, żywnościowym, finansowym itp. Już z tych ogólnych uwag wynika wielka różnorodność[1] znaczeń i słowa „dyktatura”, a zwiększają jeszcze to pomieszanie pojęć, z jednej strony, niejasne zazwyczaj wyobrażenia o starorzymskiej dyktaturze, z drugiej zaś, łączenie dyktatury z władzą wojskową.

Dyktatura ma różne oblicza: polityczne wypływa z jej genezy i istoty; socjologiczne ma swe źródło w jej zjawiskowych właściwościach na gruncie społecznego współżycia w zorganizowanych związkach. Toteż literatura polityczna i socjologiczna zajmuje się często tym zagadnieniem. Pierwsza rozważa je z różnych punktów widzenia: ze stanowiska zwierzchnictwa ludowego, rządów proletariatu, cezaryzmu i wielu innych. Drugą zajmuje w związku z dyktaturą przede wszystkim pytanie, jaki wpływ wywiera jednostka na rozwój socjalny – i tu jest źródło różnych teorii geniuszów czy herosów[2]. Ale jest jeszcze jedno oblicze dyktatury – prawnicze. Lecz także i na nie można spojrzeć z różnych stron. Nas będzie tu zajmować dyktatura oglądana ze stanowiska ustroju władz państwowych.

 

I.

Spróbujmy wyjść w naszych rozważaniach z kryteriów, które Jean Bodin ustalił dla odróżnienia urzędu od komisariatu w swym dziele De republica libri sex[3]. Wychodzi on z „personae publicae”. Określa je zaś tak: „Personas publicas appello, quae publicis muneribus incumbunt”. Otóż urzędnikiem (officialis) jest „publica persona qua munus habet lege definitium”, natomiast kuratorem jest, „qui munus publicum extra ordniem sine lege imperantis arbitrio gerit”. Co się tyczy kuratorów, to dodaje wyjaśnienie: „quos nostri commissarios appellant”. Wśród urzędników Bodin wyróżnia magistratus, a mianowicie (dz. cyt. r. III, Ks. III, s. 434): „Magistratus est officialis qui publicum imperium habet”. Komisarz różni się od urzędnika nadzwyczajnym charakterem udzielonego mu zlecenia, tudzież brakiem podstawy ustawowej. Urząd zaś opiera się na ustawie i ma charakter stały. Natomiast podstawą komisariatu jest rozkaz (zlecenie), stąd nie ma on charakteru stałego, bo ogranicza się do pewnego szczególnego zadania, a kompetencja jego zamyka się w granicach otrzymanego zlecenia: „Ut autem planius magistratuum et curatorum disciplina intelligatur, hos quidem precario, illos quasi commodato munere fungi putemus: precarium autem semper repetere licet; commodatum non item, sed tempore definito” (dz. cyt., r. II, Ks. III, s. 420); „nam Principum voluntas, verba, nutus, pro legibus initio fuerunt: ab iis enim curationes domi ac militiae manare ac precario dari; ab iisdem arbitrio suo rcvocari consueverant” (dz. cyt., r. II, Ks. III, s. 434); „curatori nihili extra rescriptum licet” (dz. cyt., r. II, Ks. III, s. 429). Commissio wygasa z chwilą wypełnienia zlecenia, ale może być cofnięta jeszcze przed tym wypełnieniem. Office i commission mogą być jednak złączone w jednej osobie, gdy commissio zostaje zlecona urzędnikowi, który ją jednak wykonuje nie w swoim charakterze stałego urzędnika i nie w zakresie zwyczajnego urzędu. Pewną wskazówką dla zrozumienia poglądów Bodina może być ten fakt, iż dla niego typem komisarzy w starożytnym Rzymie są dyktatorzy, decemwirowie, quaestores paricidii i namiestnicy prowincji.

Schmitt-Dorotić^II w swej książce o dyktaturze[4] zebrał Bodinowskie kryteria w następującym zestawieniu:

1) Podstawą dla „officier” jest „édit”, dla komisarza „ordonnance”.

2) Urząd pierwszego ma stały charakter i może być tylko ustawą zniesiony, natomiast funkcja drugiego jest tymczasowa („selon l’occasion”) i trwa do chwili wykonania otrzymanego zlecenia.

3) Urzędnik ma prawo do nadanego mu urzędu, natomiast funkcje komisarza mają charakter prekaryjny i są tym samym w każdej chwili odwołalne.

4) Miejscowa i rzeczowa właściwość urzędu jest ustalona w ustawie, a tym samym urzędnik ma w ustawowych granicach pozostawioną sobie swobodę działania, natomiast komisarz jest ściśle związany z otrzymaną instrukcją, jego „discretion” jest ściśle ograniczona, a tym samym jest on związany wolą swego mocodawcy.

 

II.

Przypatrzmy się teraz z kolei kryteriom, przytoczonym przez Bodina, na gruncie kilku nadzwyczajnych urzędów, które się wytworzyły i działały w historycznym rozwoju ustroju administracyjnego.

1. Zacznijmy od tej instytucji, która wywarła wielki wpływ na odnośną literaturę od Machiavellego^III aż po wiek XVIII, tj. od dyktatury w starożytnym Rzymie. Rozpatrzmy ją ze względu na poszczególne kryteria Bodina. Dyktatura rzymska miała prawną podstawę, była instytucją, przewidzianą na wypadek wyjątkowego położenia państwa, głównie jako dictatura rei gerendae i dictatura seditionis sedandae. Sposób mianowania dyktatora był również ustalony, gdyż mianował go konsul na żądanie senatu. Dyktatora nie krępuje ani provocatio, ani intercessio trybunów (choć to ostatnie uprzywilejowanie z czasem znika). Właściwość jest określona stosownie do konkretnej sytuacji, obejmując imperium bez jurysdykcji. Dyktatura gasła z prawa po sześciu miesiącach, a przed upływem tego czasu albo po wypełnieniu przez dyktatora włożonego na niego zadania, albo w razie śmierci tego konsula, który mianował danego dyktatora.

Jak zatem widać, to dyktatura rzymska nie da się zmieścić w obrębie wszystkich kryteriów, które Bodin ustalił dla odróżnienia komisariatu od urzędu. Ze względu na sposób powołania dyktatora, jego właściwość i czas trwania dyktatury, podpada ona pod Bodinowskie pojęcie komisariatu, natomiast ze względu na swoją podstawę prawną pod jego pojęcie „office”. Słusznie też Mommsen^IV uznaje dyktaturę rzymską[5] za niestały urząd nadzwyczajny i zauważa przy tym, że „die Diktatur ist immer, und nicht mit Unrecht […] als eine monarchistische Institution innerhalb der republikanischen Ordung angesehen worden und auch die Rückkher zur Monarchie hat, wenn gleich mehr nominell als tatsächlich, an się angeknüpft”.

2. Już w starożytnym Rzymie poza instytucją dyktatury było znane tworzenie nadzwyczajnych magistratur dla pewnych poszczególnych zadań, jak duoviri dla spraw o zdradę stanu, duoviri argis dandis adsignandis, dalej specjalni kuratorowie dla pewnych spraw, które potem należały do cenzorów i edilów, jak dla przeprowadzenia większych budowli, dla pewnych spraw targowych itp. Te rzymskie urządzenia wywierały pewien wpływ później w wiekach średnich i w czasach nowożytnych, ale dołączyło się do nich również oddziaływanie kanonicznej nauki o iurisdictio delegata[6], a wskazuje na to i odnośna literatura, żeby wymienić bodaj przytoczone już dzieło Bodina. Przypatrzmy się kilku takim nadzwyczajnym urzędom administracyjnym:

a) Na Węgrzech wyrobił się w ciągu wieków zwyczaj, że król celem zbadania pewnych zajść czy wypadków, lub do przedsięwzięcia pewnych aktów rządowych w jego imieniu mianował Królewskiego Komisarza, wyposażonego w specjalne pełnomocnictwa i reprezentującego bezpośrednio osobę króla. Jego zakres działania był o tyle ograniczony w udzielonym mu przez króla zleceniu, że mógł działać tylko w granicach ustaw. Widać to m.in. z VII artykułu ustawowego z 1559 r.[7]: „De his […] visum est, ut sive ad procuranda excercitui et gentibus suae majestatis victualia sive ad alia publica negotia exequenda dimittantur, nihili violenter et injuriose agant […] Aliquin, et ipsos sacra majestas sua querelis sius intellectis, poena commerita (prout justitia et aequitas postulaverit) serio et re ipso puniri facere digentur”. Poza tym mógł być taki Królewski Komisarz wysłany przez króla w każdym wypadku, gdy zwyczajne władze administracyjne, mimo otrzymania od rządu odpowiednich zarządzeń, nie spełniały należycie swych ustawowych obowiązków albo nie były w stanie im odpowiedzieć. Po roku 1848 powstało pytanie, czy instytucja Komisarzy Królewskich jest dopuszczalna wobec odpowiedzialności ministrów. Otóż wybrnięto z tej trudności w taki sposób, że król mianował Komisarza Królewskiego na podstawie wniosku prezydenta ministrów, upoważnionego do tego osobną ustawą (np. XX art. ust. z 1879 r. co do odbudowy miasta Szegedynu, zniszczonego wylewem Cisy). Jednak w roku 1906 mianował król generała Nyiri’ego^V Komisarzem Królewskim dla przeprowadzenia dekretu rozwiązującego sejm bez takiej osobnej ustawy, a tylko na wniosek prezydenta ministrów, gen. Fajervary’ego^VI.

b) Ciekawie się przedstawia historia nadzwyczajnych urzędów we Francji i w Prusach, jako instrumentu typu monarchii XVII i XVIII wieku. Geneza francuskich intendentów i pruskich komisarzy wojennych jest natury wojskowo-administracyjnej, jak na to wskazują ich urzędowe tytuły: pierwszych „Intendants de justice ou de finances et des vivres en telle armée”, a drugich „Kriegscommissarius”. Intendenci francuscy byli początkowo komisarzami wojennymi, przydzielonymi dowódcy armii dla czuwania nad zaprowiantowaniem i dyscypliną wojskową; równocześnie mieli oni strzec autorytetu króla wobec ludności i władz lokalnych. Pruski „Kriegskommissarius” zjawia się w początkach XVII wieku jako pełnomocnik panującego w celu strzeżenia jego interesów wobec zaciężnego wojska; zwolna wytwarza się hierarchia takich „Kriegs-kommissarien” o trójstopniowej budowie: „General-Kriegskommissar” – jako centralna instytucja, „Oberkriegskommissarien” – w prowincjach, a jako instytucja najniższa „Kriegs- und Steuerkommissarien” i to w trojakiej postaci, jako „Commissari loci” w miastach od czasu wprowadzenia akcyzy, jako „Kriegskommissarien” dla rycerskich związków powiatowych, i wreszcie jako „Ämterkommissarien” w domenach panującego. We Francji intendenci urzędowali po prowincjach zwykle jeszcze jakiś czas po wojnach czy wewnętrznych zamieszkach, i w tym fakcie szukać należy źródła ewolucji tego nadzwyczajnego urzędu, podobnie jak pruskich „Kriegskom-missarien”, gdyż zwolna utrwala się ich funkcjonowanie w normalnych stosunkach przy równoczesnym zwiększaniu się ich zakresu działania. Działają oni na podstawie udzielonych im lettres closes; z czasem otrzymują takie dwie commissiones, z których jedna odnosi się do uprawnień finansowych i aprowizacyjnych armii, a druga do uprawnień sądowych i policyjnych; oczywista, z nastaniem normalnych stosunków przeważały ogólnoadministracyjne pełnomocnictwa; także i we Francji zjawiają się czasem w lokalnych władzach „subdélegués” intendentów. W Prusach również „Kriegskommissarien” działają nie na podstawie starych Landesverfassungen i starego Landrechtu, lecz na podstawie tajnych instrukcji. Francuska intendentura przemienia się za Ludwika XVII [sic! – chodzi tu o Ludwika XIV^VII – przyp. red.] i Colberta^VIII w urząd stały po stoczeniu zwycięskiej wojny z parlamentami, przetrwa aż po Wielką Rewolucję. To samo zjawisko wystąpiło w Prusach, gdzie w początkach XVIII wieku „Kreiskommissarien” zlali się z „Kreisdirektoren” w urząd landrata, z „Oberkommissarien” powstały „Kriegskammer”, które przejęły zwolna administrację prowincjonalną z rąk dawnych władz stanowych, a „General-Kriegskommissariat” otrzymał ustrój kolegialny i przestał podlegać „Militärkommando”; wreszcie władze komisariackie zlały się z władzami domen w „Generaldirektorium” i w „Kriegs- und Domänenkammer”, które służą później za wzór polskich komisji porządkowych cywilno-wojskowych w okresie reform Sejmu Czteroletniego. A więc także i w Prusach z nadzwyczajnej instytucji komisarzy wojennych wykształcają się w ciągu XVII wieku nowe zwyczajne urzędy administracyjne. Tak we Francji, jak i w Prusach nadzwyczajne urzędy komisarskie były poważnym narzędziem przy montowaniu monarchii absolutnej, w której zajęły z czasem miejsce władz administracyjnych dawnego państwa, przemieniając się w ustrój zwyczajnych urzędów administracyjnych[8]. Być może, że dałoby się w tym odszukać niejedno podobieństwo z owym procesem, który się odbył w Polsce w ciągu XIV wieku, gdy królewscy starostowie zaczęli usuwać na drugi plan urzędy ziemskie.

3. Jeżeli się bliżej przypatrzy nadzwyczajnym urzędom w starożytnym Rzymie, we Francji, Prusach i na Węgrzech, to zaraz na pierwszy rzut oka widać, że z owych czterech Bodinowskich kryteriów tylko pierwsze (podstawa prawna) nie znajduje powszechnego zastosowania. Tak bowiem rzymska dyktatura, jak i węgierski komisariat królewski (co prawda ostatni tylko w pewnym okresie) nie były pozbawione podstawy prawnej. Nieprzeciwstawianie zlecenia brakowi podstawy prawnej, lecz tylko owo zlecenie samo, owa commissio – jest jednym z charakterystycznych kryteriów komisariatu, gdyż nawet przy zaistnieniu podstawy prawnej musi jeszcze w danym konkretnym przypadku nastąpić commissio, aby taki nadzwyczajny urząd, istniejący prawnie niejako in potentia, został zrealizowany. W ogóle zaś w wywodach Bodina mamy do czynienia tylko z diffirentiae specificae, a brak genus proximum. Nie można bowiem komisariatu przeciwstawiać urzędowi, bo komisariat jest także urzędem, ale urzędem nadzwyczajnym. Można zatem ustalać differentiae specificae tylko między komisariatem a urzędem zwyczajnym. Komisariat jest urzędem, gdyż komisarz ma – by użyć rzymskiej terminologii – jeżeli nie imperium jak dyktator w starożytnym Rzymie, to przynajmniej potestatem. Zaznaczyć w końcu należy jeszcze i to, że Rousseau^IX w swoim Contract social uważał właściwie każdy urząd za komisariat, twierdził bowiem[9], że akt, za pomocą którego naród poddaje się zwierzchnikom, „jest to tylko zlecenie – urząd na którym naczelnicy, będący zwyczajnymi urzędnikami zwierzchnika, w jego imieniu sprawują władzę, przezeń mu powierzoną, a może on ją ograniczyć, zmienić i odebrać, kiedy mu się podoba”. Ten skrajny pogląd Rousseau jest logicznym wnioskiem jego nauki o suwerenności ludowej. Sieyès^X stoi również na podobnym stanowisku co Rousseau.

Badaj¹c instytucję komisariatu w różnych okresach historii, choæby np. w Prusach i Francji w ci¹gu XVII i XVII stulecia, nie można odmówiæ słusznoœci spostrzeżeniu Hintzego[10]: „dass überall dort, wo neue und ausserordentliche Aufgaben an die Staatsverwaltung herentreten, zu deren Bewältigung die alten ordentlichen Beamten nicht geeignet oder zulänglich sind, zunächts ausserordentliche Amsträger kommissarisch mit den diesen Aufgaben entsprechenden Gewalten ausgerüstet werden und dass diese ausserordentlichen Beatmen dann im Laufe der Zeit leicht zu ordentlichen werden, wenn das Bedürfnis, das się ins Leben gerufen hat, andauert und eine reglemässige Amtsfunktion wünschenswert macht”.

 

III.

Wiele miejsca w literaturze politycznej i prawniczej zajmują rozważania nad istotą dyktatury w rodzaju Sulli^XI, Cezara^XII, Cromwella^XIII lub Napoleona^XIV. Chodzi tu o tę formę władzy, którą się zwykle dzisiaj określa mianem dyktatury, a obejmującej plenitudinem potestatis. Bodin[11], po stwierdzeniu, że według niego „majestas est summa in cives ac subditos legibusque soluta potestas”, nie rozróżnia między suwerennością państwa a suwerennością piastuna władzy państwowej; dla niego suwerenem w republice jest lud, a w monarchii panujący; Sulla i Cezar nie byli – jego zdaniem – dyktatorami, gdyż intercessio trybunów ludowych formalnie była w mocy. Grotius[12] nie widzi różnicy między dyktaturą a władzą suwerenną, dlatego też dyktator jest suwerenem w okresie pełnienia funkcji: „Quod intra tempus suum (dicator) omnes actus summi imperii exercuerit eodem jure quo qui est rex optimo jure”. Poglądy Hobbesa^XV nie są pod tym względem jednolite. O ile w swych Elementa philospohica de cive raczej odmawia dyktatorowi władzy suwerennej, uważając populum za suwerena, o tyle w późniejszym Lewiathanie uznaje dyktaturę raczej za równą władzy monarszej. Locke^XVI, jakkolwiek stoi na tym stanowisku, że tylko ustawa daje władzę („the law gives authorithy”), to jednak dopuszcza, by król mógł stać na straży publicznych interesów „without a rule”. Montesquieu^XVII traktuje w De l’espirit des lois dyktaturę tylko jako stan wyjątkowy w państwie o ustroju arystokratycznym, kiedy zachodzi potrzeba „d’une magistrature qui ait un pouvoir exhorbitant”, ale nie zajmuje się bliżej jej istotą. Rousseau poświęcił w IV księdze swego Cotract social osobny rozdział (VI) dyktaturze. Według jego zapatrywania w wypadkach, gdy chodzi o ocalenie państwa, zapewnia się bezpieczeństwo publiczne w drodze specjalnego aktu będącego pełnomocnictwem, a to w możliwej dwojakiej formie: albo zwiększa się działalność rządu, ześrodkowując ją w rękach jednego lub dwóch z jego członków, jak to robił senat rzymski w znanej formule wystosowanej do konsulów („caveant consules, ne quid respublica detrimenti capiat”), albo mianuje się najwyższego zwierzchnika, jak w Rzymie dyktatora, który nakazuje milczenie wszystkim prawom i na chwilę zawiesza władzę zwierzchniczą; w takim wypadku wola powszechna – zdaniem Rousseau – nie ulega wątpliwości, bo naród przede wszystkim pragnie ocalenia państwa. Zawieszenie władzy prawodawczej nie znosi jej wcale; urzędnik, nakazujący jej milczenie, nie może kazać jej, by przemawiała; panuje nad nią, nie mogąc jej reprezentować; może robić wszystko, z wyjątkiem praw. Jak widać, to Rousseau – podobnie jak i Montesquieu – są pod silnym wpływem dyktatury rzymskiej w jej, żeby się tak wyrazić, normalnym kształcie. Nazywa on dyktaturę „importante commission”, co jest ważne ze względu na jego wspomniane już poprzednio pojęcie rządu w ogóle jako komisariatu[13].

Zagadnienie tzw. suwerennej dyktatury podjął w ostatnich czasach Schmitt-Dorotić we wspomnianej już kilkakrotnie książce o dyk-taturze, wydanej w roku 1921[14]. Nawiązuje on do doktryny o pouvior constituant i pouvoir constitué w duchu Sieyčsa[15], odróżnia przy tym dyktaturę komisariacką („die kommissarische Diktatur”) od dyktatury suwerennej („die suveräne Diktatur”). Dyktaturę w ogóle porównuje do stanu obrony koniecznej i dlatego jest ona – jego zdaniem – nie tylko akcją, ale także kontrakcją. Co się tyczy dyktatury komisariackiej, to ona „hebt die Verfassung in cocncreto auf”, aby chronić w ten sposób daną konstytucję przed grożącym jej niebezpieczeństwem[16]. Natomiast dyktatura suwerenna „suspendiert nicht eine bestehende Verfassung kraft eines in ihr bergündeten, also verfassungsmässigen Rechts, sondern sucht einen Zustand zu schaffen, um eine Verfassung zu ermöglichen, die sie als wahre Verfassung ansieht; sie berfut sich also nicht auf eine bestehende, sondern auf eine herbeizuführende Verfassung”[17]. Znaczy to, że dyktatura suwerenna zdąża do usunięcia istniejącego stanu prawnego, a stworzenia takiej sytuacji, która by uzasadniała wprowadzenie takiego ustroju państwowego, który dyktator uważa w danej chwili za najbardziej celowy. Krótko uj¹ł on swój pogl¹d w tych słowach[18]: „Der kommissarische Diktator ist der unbedingte Aktionskommissär eines pouvior constitué, der souveräne Diktator ein solcher eines pouvior constituant”.

Jeżeli się spojrzy na powyższe zagadnienie ze stanowiska ustroju administracyjnego, to owa dyktatura komisariacka jest tylko jednym z nadzwyczajnych urzędów. Wspólną im wszystkim podstawą jest powołanie takie nadzwyczajnego urzędnika przez prawnie istniejącą egzekutywę. Ta ostatnia może to swoje zarządzenie wydać albo na podstawie przepisów przewidujących taki urząd w pewnych określonych wypadkach, albo na zasadzie ustawy ad hoc. Pierwsze miało miejsce np. przy dyktaturze w starożytnym Rzymie, drugie w pewnym okresie XIX wieku na Węgrzech przy mianowaniu komisarza królewskiego. Albo egzekutywa mianuje nadzwyczajnego urzędnika jako wykonawcę swoich zleceń, wywodząc to swoje prawo – słusznie czy niesłusznie – z istoty swej władzy; taki typowy homo regius – to węgierski komisarz królewski, pruski Kriegskommissarius i francuski intendent de justice ou d’armée.

Zakres działania komisarza jest w zasadzie ściśle określony, a więc ma charakter specjalny, obejmując potestem w oznaczonych granicach. Wyjątkowo może być taki komisariat przewidziany jako władza mająca imperium, a tym samym postawiony hierarchicznie na czas swego urzędowania nawet ponad egzekutywą, która mianowała takiego komisarza. Przykładem na to jest dyktatura w starożytnym Rzymie, która była właśnie ową dyktaturą komisariacką w terminologii Schmitt-Dorotića. Tak komisariat o częściowej potestas, jak i komisariat z imperium są niestałymi i nadzwyczajnymi urzędami.

Instytucja komisariatu jest z reguły zorganizowana systemem jednostkowym, jednak niekoniecznie, żeby wskazać np. na urząd trzech konsulów we Francji lub jeszcze więcej, na polską Radę Obrony Państwa^XVIII z roku 1920. Była ona opartym na ustawie[19] kolegialnym komisariatem pod przewodnictwem Naczelnika Państwa, a to w zakresie określonym w art. 3 odnośnej ustawy, tzn. co do decydowania we wszystkich sprawach związanych z prowadzeniem i zakończeniem wojny oraz z zawarciem pokoju, tudzież co do wydawania rozporządzeń i zarządzeń w powyższych sprawach. Wszystkie jej rozporządzenia podlegały natychmiastowemu wykonaniu. Commissio jej była czasowa, gdyż art. 8 cyt. ustawy rozwiązanie Rady Obrony Państwa zostało zastrzeżone w uchwale sejmowej.

Komisariaty mogą być zorganizowane również kilkustopniowo. Przykładem jest np. trójstopniowa hierarchia pruskich Kriegskomisariatów, dalej subdelélegués francuskich intendentów i gubernatorowie wojskowi w Polsce w roku 1920 w stosunku do Rady Obrony Państwa.

Na odmienny nieco teren wchodzimy z tak zwaną przez Schmitt-Dorotića dyktaturą suwerenną, tj. z rodzajem dyktatury Sulli, Cezara, Cromwella czy Napoleona. Schmitt-Dorotići rozpatruje ją raczej ze stanowiska celu, jakim ma być – jego zdaniem – zastąpienie istniejącego ustroju państwa innym. Dorotić zdaje sobie z tego sprawę[20], a szukając elementów prawniczych, zahacza swoje wywody o pouvior constituant. Nie dochodzi jednak do właściwego uchwycenia tych elementów prawniczych, gubiąc się w długich wywodach na temat doktryny Sieyčsa i książki Borgeauda^XIX o „Etablissements et révision des constitutions”, jakkolwiek pojęcie „pouvior constituant” mogło być dobrą wskazówką.

Ponieważ tego rodzaju dyktatura nie tylko jest poza istniejącym ustrojem, ale zdąża do jego zmiany, przeto u jej genetycznych podstaw tkwi zawsze element siły. Ale zwycięstwo siły jest tylko środkiem. Ugruntowanie nowego porządku wymaga przemiany nowej sytuacji faktycznej w stan prawny. Uzurpacja władzy stoi z tym w sprzeczności. Dlatego dyktatorzy tego rodzaju starają się uzyskać formalnie tytuł prawny przede wszystkim dla uprawnienia swego własnego stanowiska. I wtedy szuka się tej formy pod skrzydłami suwerenności ludowej i pouvoir constituant, tak dobitnie wyrażonej w określeniu rzymskim: lex populi suprema voluntas.

Toteż Sulla po pierwszej wojnie domowej każe się wybrać komisjom dożywotnim dyktatorem. Cezar zostaje mianowany przez senat i lud dyktatorem, zrazu na jakiś czas, potem na lat dziesięć, wreszcie dożywotnio, a w końcu otrzymuje godność imperatorską. Cromwell otrzymał od parlamentu nieograniczoną władzę właściwie już w formie nominacji na „Capitain General”, a później dożywotnią władzę protektora w konstytucji z 1656 roku. Napoleon został na dziesięć lat pierwszym konsulem na podstawie konstytucji, uchwalonej co prawda przez plebiscyt, ale ułożonej pod jego wpływem, jeżeli nawet nie dyktatem, a koronę cesarską włożył na głowę na podstawie uchwały senatu, poddanej także plebiscytowi.

Z chwilą zalegalizowania w tej czy innej formie zgarnięcia władzy przez takiego – by zostać przy terminologii Schmitt-Dorotića – „suwerennego dyktatora”, nie może więcej ze stanowiska ustroju władz traktować jego urzędu jako nadzwyczajnego komisariatu. Czy dany legalizujący organ, mający teoretycznie reprezentować zwierzchnictwo ludowe i pouvoir constituant, powierzył mu urząd zwierzchnika państwa – bo z tym ma się właśnie tutaj do czynienia – na lat dziesięć czy dożywotnio i czy ten zwierzchnik przybrał taki czy inny tytuł, jest rzeczą obojętną. W danym nowo stworzonym ustroju taki zwierzchni urząd staje się jednym z legalnych jego elementów, dopóki ten nowy ustrój nie ulegnie zmianie.

Po wojnie światowej[21] zjawiła się w Europie nowa forma tego rodzaju dyktatury, mianowicie we Włoszech. Nie było jej w chwili, gdy Schmitt-Dorotić wydawał swą książkę. Charakterystyczna cecha dyktatury Mussoliniego^XX tkwi właśnie w sposobie legalizowania sytuacji, stworzonej zwycięstwem faszystowskich organizacji na jesieni 1922 roku, po znanym marszu na Rzym^XXI. W politycznym i administracyjnym ustroju królestwa włoskiego nic się na razie formalnie nie zmieniło. Król zgodnie z obowiązującą konstytucją powierzył zwycięskiemu wodzowi faszystów prezydenturę gabinetu. Skład ostatniego był, oczywiście, faszystowski. Zewnętrznym wyrazem zwycięskiej siły stała się milicja faszystowska, rodzaj stałej armii partii faszystowskiej. Utrzymanie monarchicznej formy państwa ułatwiło skoordynowanie tego rodzaju milicji z królewską armią ze względu na atrybuty króla jako naczelnego wodza i jednocześnie urzędu szefa rządu i szefa partii faszystowskiej w jednej ręce.

Do przeprowadzenia zwolna zmiany ustroju państwowego w duchu programu faszystowskiego potrzeba było rozszerzenia uprawnień egzekutywy przede wszystkim na niekorzyść legislatywy. Zastosowano przy tym zachowanie formy legalności w ten sposób, że legislatywa pozbywała się części swoich uprawnień w ustawach o pełnomocnictwach^XXII. Dzięki temu część władzy ustawodawczej przeszła na króla, wykonującego ją w formie décrets-lois. Gdyby Schmitt-Dorotić dziś pisał swoją książkę, to może by przy rozważaniu dyktatury przywiązywał większą wagę do zjawiska ograniczenia rozdziału władz na rzecz egzekutywy[22]. Może za daleko idące powiedzenie Merciera da la Rivičra[23], że „dicter les lois positives, c’est commander”, ma jednak pewne względne znaczenie dla dyktatury z chwilą, gdy władza ustawodawcza w całości lub częściowo ma się stać dla niej jedynym ze środków działania ze względu na postawiony sobie cel. Co jest ciekawe w tej konstrukcji, to fakt, że to rozszerzenie uprawnień odbywa się formalnie na rzecz zwierzchnika państwa, sprawującego swój zwierzchni urząd na zupełnie legalnej podstawie. Ponieważ jednak na zasadzie istniejącego ustroju państwowego ten zwierzchnik, będąc sam nieodpowiedzialnym, rządzi przez odpowiedzialnych ministrów, na czele których stoi faktycznie dyktator, mianowany premierem co prawda praworządnie, ale w następstwie swego faktycznego zwycięstwa w danej sytuacji za pomocą siły, przeto w rzeczywistości wychodzi to na rozszerzenie uprawnień dyktatora. Występuje przy tym jeszcze inne charakterystyczne zjawisko: jeżeli Schmitt-Dorotić[24], nawiązując do dzieła Bodley^XXIII o Francji[25], zwraca uwagę na specjalne znaczenie odpowiednio scentralizowanego aparatu rządowego dla tzw. osobistych rządów, dzięki czemu poprzez wiek XIX przewija się rzadki szereg „dyktatorów” („die seltsame Reihe der Diktatoren”) w rodzaju Bismarcka^XXIV, Thiersa^XXV, Gambetty^XXVI czy Disraeliego^XXVII, to dla dyktatury typu Mussoliniego jest charakterystyczną rzeczą łączenie przez premiera tek resortowych z urzędem prezesa Rady Ministrów. Wprawdzie to zjawisko nie jest same w sobie niczym nadzwyczajnym w dzisiejszym ustroju parlamentarnym, jednak dobieranie tych tek resortowych dokonuje się celowo ze względu na daną sytuację. Np. Mussolini skupił w ten sposób w swoich rękach poza prowadzeniem ogólnej polityki rządu nadto jeszcze bezpośrednie kierownictwo całego szeregu ważnych gałęzi administracyjnych. Do tego dostrajają się ostatnie reformy włoskie w zakresie administracji państwowej i samorządowej, aby wskazać mimochodem na rozszerzenie i wzmocnienie władzy podprefekta, stojącego na czele powiatu, nie będącego jednostką samorządową, tudzież na postawieniu na czele gminy podesty, mianowanego królewskim dekretem na pięcioletni okres. […] A zatem przy typie dyktatury mussolinowskiej odpada obserwowana tak często w historii potrzeba formalnego legalizowania urzędu dyktatora przez jakiś organ, mający teoretycznie reprezentować zwierzchnictwo ludowe i pouvoir constituant. Dzieje się zaś tak dlatego, że dyktator zostaje niejako wchłonięty przez praworządnie istniejący ustrój władz administracyjnych. Wskutek fait accopli, stworzonego siłą, obejmuje on na podstawie nominacji powołanego do tego z mocy obowiązujących i niezmienionych ustaw zwierzchnika państwa przewidziany konstytucją urząd prezesa Rady Ministrów. Wzmocnienie egzekutywy na niekorzyść legislatywy odbywa się na legalnej drodze, w formie ustawowego przelania uprawnień ustawodawczych na zwierzchnika państwa. Jego zaś nieodpowiedzialność sprawi, że faktycznie z tych uprawnień korzysta odpowiedzialny rząd, a właściwie – ściśle biorąc – jego szef. Wreszcie skupienie tek resortowych w rękach prezesa Rady Ministrów z jednej strony, a z drugiej, celowe reformowanie administracji państwowej i samorządowej po linii tworzenia u dołu i w środku organów od rządu zależnych – należy uważać za wykształcenie instrumentu, potrzebnego szefowi rządu do powolnego przeprowadzenia głębiej sięgających przemian w ustroju państwowym. Poza tym aparatem administracyjno-rządzącym stoi jak gdyby czuwająca w odwodzie specjalna siła zbrojna, która przez odpowiednią obsadę wojskowych stanowisk w armii, i poprzez pewnego rodzaju unię personalną między jej naczelnictwem administracyjno-wojskowym a kierownictwem państwowej siły zbrojnej w osobie szefa rządu nadaje szczególniejszy charakter rządom w państwie.

Zwyczajny – konstytucją przewidziany – urząd prezydenta ministrów staje się w tej koncepcji faktycznie urzędem dyktatorskim. Ukuto dla tego typu dyktatury nazwę „kryptodyktaury” i „la dictatur larvée” lub „paradictature”[26]. Oddziaływanie jego przekroczyło już granice Italii; pojawia się on w różnych stronach europejskiego kontynentu, przybierając, oczywiście, w szczegółach różne kształty, zależnie od warunków, w jakich się pojawił w danym państwie i od jego w danej chwili położenia. Właściwie dopiero w stosunku do mussolinowskiego typu prezydenta ministrów nabierają należytego znaczenia słowa Pierre’a Deschanela[27], że „un pouvoir qui n’est pas inscrit dans la loi, la présidence du Conseil, a dévoré peu ŕ peu tous les autres pouvoirs”.

 

Przypisy

 

I  Jean Bodin (1530-1596), prawnik francuski i myśliciel polityczny, studiował prawo w Tuluzie, następnie przeniósł się do Paryża, gdzie rozpoczął praktykę adwokacką. Wkrótce podjął pracę pisarską i zbliżył się do dworu królewskiego, gdzie związał się ze stronnictwem legistów. Po nocy św. Bartłomieja wyjechał na dwór księcia D’Alençon, a potem przebywał na dworze Henryka III. W 1576 został wybrany członkiem Stanów Generalnych jako reprezentant stanu trzeciego. W tym czasie również wydaje swoje najważniejsze dzieło: Sześć ksiąg o Rzeczpospolitej, w którym wykłada zarys swojej teorii prawa, gdzie norma prawna rozumiana była jako „rozkaz suwerena, który był wyrazem niepodzielnej i ciągłej suwerenności władcy”. Przeciwstawiając się uchwaleniu nowych podatków na wojny religijne, Bodin popadł w niełaskę u króla. W latach późniejszych Bodin ponownie przebywał na dworze księcia D’Alençon. W 1587 objął urząd prokuratorski w Laon. Główne prace: Methodus ad facilem historiarum cognitionem (1566), Les six livres de la République (1576), La Demonomanie de sorciers (1578).

I^I Carl Schmitt-Dorotić (1888-1985), niemiecki konstytucjonalista, profesor prawa na uniwersytetach w Greifswaldzie (1921), Bonn (1922-23), Kolonii (1933) i Berlinie (1933-1945). W czasach Republiki Weimarskiej był jednym z czołowych krytyków demokratycznej formy rządów jako niezdolnej do rozwiązania największych problemów Niemiec. Z drugiej strony, przeciwstawiał się ekstremizmowi, m.in. poparł starania gen. Schleichera o wyeliminowanie nazistów ze starań o władzę. Jednak po dojściu Hitlera do władzy i uchwaleniu tzw. ustawy o pełnomocnictwach (24 III 1933), Schmitt stał się zwolennikiem nowego ustroju. W XI 1933 został naczelnym szefem organizacji niemieckich nauczycieli akademickich, a w rok później redaktorem „Deutsche Juristen-Zeitung” – czołowego pisma prawniczego w Niemczech. W 1936 stosunek władz nazistowskich do Schmitta zmienił się: pozbawiono go wszelkich funkcji i stracił możliwość wykładania na terenie Niemiec, choć mógł to czynić nadal we Włoszech. Po wojnie został zatrzymany na krótki okres przez aliantów w ramach akcji denazyfikacyjnej. Ostatecznie osiedlił się w Plettenbergu, gdzie przebywał do końca życia. Główne prace: Politische Romantik (1919), Die Diktatur. Von den Anfängen des modernen Souveränitätsgednakes bis zum proletarischen Klassenkampf (1921), Der Hütter der Verfassung (1931), Staat, Bewegung, Volk (1933).

I^II Zob. przyp. nr VII do tekstu Co myśleć o przyszłości socjalizmu?

I^V Theodor Mommsen (1817-1903), historyk, poeta, prawnik niemiecki. Studiował prawo na uniwersytecie w Kolonii, następnie udał się na trzyletnie stypendium do Włoch, czego owocem była monumentalna praca Corpus Inscriptorium Latinarum (1863-1936). W 1847 powrócił do Niemiec, gdzie zaangażował się w ruch niepodległościowy Szlezwiku; podczas Wiosny Ludów redagował pismo „Schleswig-Holsteinischen Zeitung”. W 1852 Mommsen wyjechał do Zurichu, gdzie rozpoczął pracę nad Historią Rzymu (1854-1856). W 1858 przeniósł się do Berlina, gdzie mieszkał do końca życia i wykładał historię Rzymu na tamtejszym uniwersytecie. W latach 1863-1866 i 1873-1879 był deputowanym do pruskiego parlamentu, a po zjednoczeniu Niemiec do Reichstagu. W 1902 otrzymał literacką Nagrodę Nobla. Autor m.in. Prowincje Rzymu. Od Cezara do Dioklecjana (1885), Rzymskie prawo konstytucyjne (1871-1888), Rzymskie prawo karne (1899).

V  Sandar Nyiri (1854-1911), generał węgierski, w latach 1903-1905 pełnił funkcję ministra spraw wojskowych. W czasie konfliktu opozycji węgierskiej z Habsburgami w 1906 Nyiri został mianowany komisarzem Węgier (II 1906) i był nim do powołania kompromisowego gabinetu Sandora Wekerlego w IV 1906.

V^I Géza Fajervary (1833-1914), generał węgierski i polityk, wieloletni minister obrony, w IV 1905 został mianowany przez Franciszka Józefa I premierem Węgier, wbrew woli koalicji opozycyjnej, która zwyciężyła w wyborach w 1905. W reakcji na tę nominację na Węgrzech ogłoszono bojkot podatkowy i mobilizacyjny, co spowodowało rządy komisaryczne gen. Nyiri’ego.

^VII       Ludwik XIV (1638-1715), król Francji od 1643 z dynastii Burbonów. Wstąpił na tron jako pięcioletnie dziecko, wtedy regentką była jego matka, ale władzę faktycznie sprawował kard. Mazarin. Ludwik XIV był monarchą absolutnym, nie liczył się z prawami stanów, odwołał edykt nantejski (1685), aby sprawować kontrolę nad dworem i arystokracją, wybudował okazałą rezydencję w Wersalu. Przyłączył do Francji część hiszpańskich Niderlandów (w wyniku wojny 1667-1668), wcielił do Francji wiele miast nadreńskich, jak Strasburg. Ostatnią wojną, jaką prowadził, była tzw. wojna o sukcesję hiszpańską (1702-1714), zakończona zdobyciem korony hiszpańskiej przez Filipa V.

V^III      Jean Baptiste Colbert (1619-1683), francuski mąż stanu, karierę polityczną rozpoczął u kardynała Mazariniego, a po jego śmierci w 1661 został doradcą, a potem ministrem Ludwika XIV. Faktycznie kierował całą administracją królestwa, oprócz spraw zagranicznych i wojny. Wprowadził merkantylizm do gospodarki francuskiej, znosił cła wewnętrzne, popierał rozwój manufaktur i przemysłu.

I^X Jan Jakub Rousseau (1712-1778), francuski pisarz i filozof, autor m.in. skrajnie demokratycznej koncepcji umowy społecznej. Urodzony w 1712 w Genewie jako syn zegarmistrza. Początkowo wychowywany przez ojca i krewnych, w wieku 16 lat uciekł z Genewy, rozpoczynając swoją tułaczkę. Na dłuższy okres zatrzymał się w Sabaudii. W 1741 wyjechał do Paryża, tutaj nawiązał kontakty z encyklopedystami, pisał wtedy drobne utwory literackie oraz opracował m.in. hasło Ekonomia polityczna do Wielkiej Encyklopedii. W 1749 Rousseau wysłał swoją rozprawę na konkurs Akademii w Dijon pt. Rozprawa o naukach i sztukach, w której wskazywał, że rozwój cywilizacji nie miał korzystnego wpływu na kondycję moralną człowieka, lecz wręcz przeciwnie, spowodował głębszą degradację istoty ludzkiej. W 1761 Rousseau wydał Nową Heloizę, a rok później swoje dwa najważniejsze dzieła, mianowicie Umowę społeczną i Emila. W Umowie społecznej Rousseau skonstruował obraz utopijnego systemu politycznego opartego o zasady demokratyczne, którego ucieleśnieniem miała być republika, w której lud jako absolutny i niepodzielny suweren wykonywałby swoje uprawnienia legislacyjne w sposób bezpośredni. Z powodu groźby aresztowania musiał uciekać do Szwajcarii, a potem do Anglii. W 1767 powrócił do Francji, gdzie pozostawał, przy ciągle pogarszającym się stanie zdrowia, aż do śmierci w 1778. Obok wyżej wspomnianych pism, które wywarły niebagatelny wpływ na kształtowanie myśli demokratycznej, Rousseau napisał również: Rozprawę o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi (1755), Projekt konstytucji Korsyki (1765), Wyznania (1766) oraz Rozważania o rządzie polskim (1771).

^X  Emmanuel Joseph Sieyés (1748-1836), działacz rewolucji francuskiej, autor broszury Czym jest stan trzeci?, która wywarła istotny wpływ na nastroje członków Stanów Generalnych, zwołanych przez Ludwika XVI w 1789. Sieyés był członkiem Stanów Generalnych jako reprezentant stanu trzeciego, następnie zasiadał w Zgromadzeniu Narodowym. Był współzałożycielem stronnictwa jakobinów, przeciwko którym później wystąpił wraz z Talleryandem i La Fayettem. Zasiadał w Konwencie Narodowym, w ramach którego głosował za ścięciem Ludwika XVI. Po przewrocie termidoriańskim wszedł w skład Komitetu Ocalenia Publicznego. Zajmował się dyplomacją, jako ambasador w Berlinie (1798) bezskutecznie zabiegał o zbliżenie z Prusami. Członek Dyrektoriatu (1799), przygotowywał projekt konstytucji roku VIII, zmodyfikowany przez Napoleona stosownie do jego oczekiwań. W czasach napoleońskich senator (1800) i hrabia (1809). Wygnany w 1816, powrócił do Francji w 1836.

X^I Lucjusz Korneliusz Sulla (138-78 p.n.e.), rzymski dowódca wojskowy i polityk, uczestnik wyprawy Mariusza przeciwko Numidyjczykom, podczas której pojmał króla numidyjskiego, dzięki czemu szybko zakończono kampanię. Brał też udział w wyprawach przeciwko Germanom (105-101 p.n.e.), w 93 p.n.e. został mianowany pretorem, a w rok później został namiestnikiem Cylicji. Był dowódcą wojsk w wojnie przeciwko sprzymierzeńcom (91 p.n.e.) oraz przeciw Mitrydatesowi, wtedy to zajął Ateny (86 p.n.e.). W 83 p.n.e. zamachem stanu przejął władzę w Rzymie, dążył do odbudowania władzy senatu i ograniczenia mocy trybunów. Po trzech latach dyktatury oddał władzę w ręce senatu i osiadł w Kampanii, gdzie spędził resztę życia.

X^II       Juliusz Cezar (ok. 100-44 p.n.e.), rzymski dowódca wojskowy, polityk. W latach 58-51 p.n.e. podbił Galię, wojował w Brytanii i w Germanii, przekraczając Ren. Od roku 59 p.n.e. był konsulem. Gdy w 49 p.n.e., kiedy pozbawiono go możliwości ubiegania się ponownie o stanowisko konsula, Cezar wkroczył do Italii z wojskami, rozpoczynając tym samym zamach stanu i wojnę z Pompejuszem i jego stronnikami. Po zwycięstwie nad przeciwnikami ogłosił siebie dożywotnim dyktatorem Rzymu, prowadził liczne wojny, m.in. tzw. wojnę aleksandryjską oraz wojnę z królem Pontu. Rosnąca pozycja Cezara i ogłoszenie się dyktatorem budziło obawy senatu. 15 III 44 p.n.e. (idy marcowe), w przerwie posiedzenia senatu Cezar został zasztyletowany przez grupę republikańskich spiskowców, którym przewodził senator Marek Juliusz Brutus, bliski przyjaciel Cezara.

X^III      Oliver Cromwell (1599-1658), przywódca rewolucji angielskiej, Lord Protektor Anglii. Sławę zdobył podczas wojny domowej, kiedy to zasłynął jako świetny organizator i przywódca wojskowy. Po zwycięstwie nad Karolem I, zyskał duże wpływy w armii, dzięki nadawaniu żołnierzom ziem na podbitych terenach Szkocji i Irlandii, co pomogło mu zwalczyć opozycję w parlamencie i utworzyć tzw. Parlament Kadłubowy (1648), który składał się z wiernych Cromwellowi parlamentarzystów, rozpoczynając tym samym okres swoich rządów w Anglii, Szkocji i Irlandii. Od 1653 rządził jako lord protektor, zachowując pozory republikańskiej formy rządów. Po jego śmierci doprowadzono do restauracji Stuartów.

X^IV      Napoleon I [Napoleon Bonaparte] (1769-1821), w latach 1804-1814 i 1815 cesarz Francuzów, 1805-1814 król Włoch, w okresie rewolucji francuskiej związany z jakobinami, za Dyrektoriatu tłumiący zamieszki rojalistyczne w Paryżu, pogromca wojsk austriackich w północnych Włoszech, po kampanii przeciwko Anglikom w Egipcie powrócił do Paryża i obalił Dyrektoriat (przewrót 18 brumaire’a 1799), przyjmując tytuł pierwszego konsula. Zwycięzca w wielu bitwach i kampaniach przeciwko kolejnym koalicjom państw europejskich, reorganizator aparatu państwowego we Francji, prawodawca. Po nieudanej kampanii przeciw Rosji, poniósł klęskę w „bitwie narodów” pod Lipskiem (1814) i został zmuszony do abdykacji, zachowując jednak tytuł cesarza i suwerenną władzę nad wyspą Elbą, na którą został zesłany. Powrócił do Francji po niespełna roku, ponownie przejmując władzę (Sto dni), by po klęsce pod Waterloo znów abdykować, tym razem na rzecz syna. Pozbawiony tytułu cesarza został zesłany na wyspę św. Heleny, gdzie pozostał do końca życia.

X^V       Thomas Hobbes (1588-1679), angielski filozof i myśliciel polityczny. Po studiach w Magdallen Hall uzyskał stopień bakałarza; w 1640 zmuszony był do emigracji do Francji z powodu swojej pierwszej rozprawy The Elements of Law: Natural and Politic, która została odczytana jako pochwała absolutyzmu, co spowodowało gniew członków tzw. Krótkiego Parlamentu. W 1650 ukazało się jego najsłynniejsze dzieło Lewiathan, które spowodowało konieczność ucieczki tym razem z Francji. Hobbes powrócił do cromwellowskiej Anglii, gdzie spędził resztę życia. W swojej koncepcji politycznej wychodził od pojęcia stanu natury, gdzie rządziło prawo silniejszego i dlatego jednostki w strachu o swoje życie przekazały władzę suwerenną na ręce absolutnego władcy – „lewiatana”, który swoją bezstronnością miał gwarantować zachowanie pokoju społecznego. Suweren nie kierował się niczym innym, jak tylko swoją wolą, nie był ograniczony przez prawa stanów, czy poszczególnych jednostek.

X^VI   John Locke (1632-1704), lekarz i filozof, ukończył Westminster School oraz Christ Church College w Oksfordzie. Przez wiele lat pełnił obowiązki sekretarza i lekarza lorda Shaftesbury’ego – ministra ds. kolonii. Po spisku Shaftesbury’ego przeciw Karolowi II, Locke musiał udać się na wygnanie. Podczas swoich podróży po Europie napisał Listy o tolerancji (1689) oraz kolejną wersję swoich Rozważań dotyczących rozumu ludzkiego (1690). Po śmierci Karola II, Locke powrócił do Anglii, gdzie początkowo pracował naukowo w Christ Church College, potem zaś przez wiele lat w ministerstwie ds. kolonii. Swoje poglądy z zakresu filozofii społecznej najlepiej wyraził w dziele pt. Dwa traktaty o rządzie (1690), w którym wywodził genezę społeczeństwa z umowy, którą zawarły ze sobą jednostki – nosicielki podmiotowego prawa własności. Wychodząc z takich założeń, był Locke zwolennikiem państwa liberalnego, którego fundamentalnym celem była ochrona praw własności poszczególnych jednostek.

X^VII  Monteskiusz, właśc. Charles Louis Montesquieu (1689-1755), francuski myśliciel polityczny, autor m.in. koncepcji trójpodziału władz. Urodzony na zamku La Brčde, niedaleko Bordeaux. Po wuju otrzymał miejsce radcy w parlamencie w Bordeaux, po pewnym czasie został jego przewodniczącym. Rozgłos przyniosła mu jego pierwsza książka – wydane anonimowo Listy Perskie (1721), które pod postacią alegorycznych opisów perypetii Usbeka w czasie jego podróży po tzw. cywilizowanej Europie, przedstawiają sytuację i nastroje francuskiego społeczeństwa po zgonie Ludwika XIV. Następnie Monteskiusz wyruszył w podróż po krajach europejskich, by potem, rezygnując z kariery, oddać się analizowaniu historii i sytuacji konkretnych wspólnot politycznych. Owocem tych refleksji były Rozważania o przyczynach wielkości i upadku Rzymu (1734) oraz jego najwybitniejsze dzieło O duchu praw (1748), w którym w pełni przedstawił własną koncepcję polityczną. Wychodząc z pozycji historyzmu, niewiele posiłkując się abstrakcją prawno-naturalną, szukał Monteskiusz w historii i w warunkach gospodarczych, społecznych i religijnych czynników determinujących dzieje i ustrój poszczególnych wspólnot politycznych. Dlatego nie ma ustroju, który byłby idealny zawsze i wszędzie. Funkcjonalność danego systemu zawsze zależy od warunków miejsca i czasu. Każdy z wymienianych ustrojów: monarchia i republika (arystokratyczna i demokratyczna) posiadają cechy dodatnie i ujemne w konkretnych warunkach, dlatego optymalną, choć nie idealną strukturą organów państwa jest trójpodział władz. Teorię trójpodziału Monteskiusz sformułował na podstawie obserwacji stosunków i doświadczeń monarchii brytyjskiej, która była dla Monteskiusza ucieleśnieniem wzoru umiarkowania rozumnej struktury państwa, gdzie poszczególne organy odzwierciedlają odrębne podmioty życia publicznego, a ewentualne antagonizmy łagodzone są przez ograniczonego w swych kompetencjach monarchę i sądy, które „wygłaszają brzmienie praw”.

X^VIII Zob. przyp. nr IV do tekstu Władza rządowa i administracyjna.

X^IX   Charles Borgeaud (1861-1940), szwajcarski historyk i prawnik, profesor uniwersytetu w Genewie, autor licznych prac z zakresu historii reformacji m.in. L’académie de Calvin (1900), historii ustroju The Rise of Modern Democracy in Old and New England (1894), napisał również: Historie de l'Université de Genčve (1900), Genčve Canton Suisse 1814-1816 (1914).

X^X    Benito Mussolini (1883-1945), twórca włoskiego faszyzmu, wódz partii faszystowskiej, dyktator Włoch. Początkowo Mussolini związany był ze środowiskami socjalistycznymi, po I wojnie światowej założył organizację Włoskie Związki Bojowe, które w 1921 przekształciły się w Narodową Partię Faszystowską. Po zamachu stanu w 1922 – tzw. marszu na Rzym, Mussolini został premierem Włoch. Po krótkim okresie zachowywania pozorów demokracji, Mussolini ostatecznie przejął pełnię władzy i rozpoczął przebudowę państwa włoskiego według modelu faszystowskiego. W latach 1935-1936 podbił Etiopię, aktywnie wspierał militarnie i politycznie generała Franco podczas wojny domowej w Hiszpanii. W 1937 faszystowskie Włochy przystąpiły do paktu antykominternowskiego wraz z Niemcami i Japonią, co stało się początkiem osi politycznej Berlin-Rzym-Tokio. Jako sojusznik Hitlera Mussolini zaangażował Włochy w II wojnę światową. Po wylądowaniu aliantów na Sycylii 10 VIII 1943, został pozbawiony władzy i aresztowany. Uwolniony wkrótce przez desant niemiecki, utworzył na terenie Włoch, kontrolowanym przez Niemców – marionetkową tzw. Włoską Republikę Socjalną. Ostatecznie po klęskach Hitlera we Włoszech schwytany i rozstrzelany.

X^XI   Tzw. marsz na Rzym – manifestacja polityczna sił Włoskiej Partii Faszystowskiej z października 1922, w wyniku której 29 X 1922 król Wiktor Emanuel III zaproponował Mussoliniemu objęcie urzędu premiera.

X^XII  Chodzi tu o ustawy wzmacniające pozycję egzekutywy nad legislatywą, m.in. ustawa z dn. 24 XII 1924 „O składzie rządu i o atrybucjach i władzy głowy rządu” oraz ustawa z dn. 31 I 1926 „O uprawnieniach władzy wykonawczej do wydawania przepisów prawnych”.

X^XIII John Edward Courtenay Bodley (1853-1925), angielski pisarz, prawnik i historyk. Ukończył Balliol College, gdzie poznał m.in.: O. Wilde’a i C. Rhodesa, był wieloletnim sekretarzem C. Dilke’a. Wiele podróżował; zwiedzał m.in.: południową Afrykę (1887-1888), Stany Zjednoczone i Kanadę (1888-89). W 1890 osiadł we Francji, stał się zwolennikiem idei Ch. Maurrasa i Action Française. Napisał m.in.: France (t. 1-2, 1898), The Coronation of Edward VII (1903), The Church in France (1906), Cardinal Manning and Other Essays (1912).

X^XIV Otto von Bismarck (1815-1898), niemiecki mąż stanu, od 1862 pełnił urząd premiera i ministra spraw zagranicznych Prus, a po zjednoczeniu Niemiec, w latach 1871-1890 był kanclerzem Rzeszy, główny architekt zjednoczenia państw niemieckich w tzw. II Rzeszę. Dzięki sfałszowaniu tzw. depeszy emskiej wywołał wojnę francusko-pruską, którą wygrał. Prusy narzuciły Francji ciężkie warunki kapitulacji, zarówno w zakresie ustępstw terytorialnych, jak i wysokości kontrybucji. Znany z nastawienia antypolskiego i antykatolickiego; to drugie uwidaczniało się w tzw. polityce Kulturkampfu, wymierzonej przeciw Kościołowi katolickiemu na ziemiach niemieckich. Ostatecznie odsunięty od władzy przez Wilhelma II w 1890.

X^XV  Louis Adolphe Thiers (1797-1877), francuski polityk, historyk, prezydent Francji. Był premierem w okresie panowania Ludwika Filipa I, a później przeciwnikiem Napoleona III; obawiając się klęski Francji w wojnie z Prusami, był jej przeciwny. Po abdykacji Napoleona III został wybrany przez Zgromadzenie Narodowe w Wersalu premierem (II 1871), po czym stłumił Komunę Paryską. W latach 1871-1873 był prezydentem Francji.

X^XVI Leon Gambetta (1838-1882), francuski polityk, premier Francji w okresie II Cesarstwa. Gambetta przewodniczył partii republikańskiej, w czasie oblężenia Paryża przez wojska pruskie to on proklamował w paryskim ratuszu III Republikę (4 IX 1870). W latach 1881-82 pełnił funkcję premiera Francji.

X^XVII        Benjamin Disraeli (1804-1881), syn żydowskiego emigranta z Włoch, który zamieszkał w Anglii. Kształcił się w małej szkole prywatnej, pisał powieści, odbył kilka podróży po krajach basenu Morza Śródziemnego i Środkowego Wschodu. Karierę polityczną zaczął jako kandydat niezależny do Izby Gmin w 1832, jednak dopiero w 1837 wszedł do Izby Gmin z ramienia torysów. W środowisku torysów Disraeli należał do opozycji wobec ich lidera Roberta Peela. Po wycofaniu się Peela z partii, Disraeli stał się faktycznym przywódcą torysów. Trzykrotnie był kanclerzem skarbu w mniejszościowych gabinetach lorda Derby. W 1868 sam stanął na czele rządu, lecz w tym samym roku wigowie wygrali wybory i Disraeli musiał złożyć urząd. W latach 1874-1880 Disraeli ponownie pełnił funkcję premiera, zrealizował szereg reform wewnętrznych i odniósł wiele sukcesów w polityce zagranicznej: uzyskał dla Anglii udziały w Kanale Sueskim oraz Cypr, doprowadził do ogłoszenia królowej Wiktorii cesarzową Indii.