Pomiędzy upadkiem powstania styczniowego a rokiem 1880 przyszli na świat (w kolejności chronologicznej) Roman Dmowski, Ignacy Mościcki, Józef Piłsudski, Jędrzej Moraczewski, Wincenty Witos. W tym czasie, w lipcu 1874 roku urodził się w Borowie nad Bzurą Władysław Grabski, który wraz z bratem, Stanisławem odcisnął wyraźne piętno na polskiej polityce pierwszych trzech dekad XX wieku. Wychowany został w tradycji patriotycznej reprezentował „pokolenie niepokornych”. Jego ojciec dobrze radził sobie z prowadzeniem gospodarstwa rolnego, stąd rodzina była dość majętna. Od roku 1883 Władysław Grabski uczył się w Warszawie, tam zetknął się z ruchem socjalistycznym i wraz z bratem zaangażował w działalność polityczną. Od 1892 do 1895 roku studiował historię i ekonomię w Paryżu, na École des Sciences Politiques i Sorbonie. Z kolei po praktyce rolniczej na Mazowszu wyjechał jeszcze na studia rolnicze w Halle. Fascynacja ruchem socjalistycznym trwała kilka lat. Powrócił do Polski w roku 1897, by objąć rodzinny majątek po śmierci ojca. W następnych latach zaangażował się w pracę organiczną, przekonany, że odzyskanie niepodległości wymaga zbudowania fundamentów społecznych i gospodarczych. Angażował się w rozwój spółdzielczości wiejskiej, widząc w tym sposób na poprawę sytuacji ekonomicznej chłopów. Założył i organizował działalność spółdzielni produkcyjnej Spójnia, produkującej dreny dla rolników (pod Kutnem), kółko rolnicze i spółdzielnię mleczarską (w Bocheniu) – jedne z pierwszych na ziemiach Królestwa Kongresowego, był założycielem Towarzystwa Melioracyjnego w Warszawie, a w Łowiczu założył Powiatowe Towarzystwo Rolnicze. Przez pewien czas pełnił funkcję sekretarza Sekcji Rolnej Towarzystwa Popierania Przemysłu i Handlu. Wspierał też nielegalną edukację chłopów w języku polskim, założył nielegalny Związek Pracy Narodowej, organizację ziemiańsko-inteligencką. Z powodu agitacji wśród chłopstwa był aresztowany i osadzony w Pawiaku w roku 1905. W tym okresie, w 1902 roku, Władysław Grabski poślubił Katarzynę Lewandowską, z którą już wcześniej miał dwóch synów. Dwóch kolejnych urodziła mu w kolejnych latach. W tym okresie ideowo zbliżył się do Narodowej Demokracji – znów podobnie jak brat. Od roku 1905 datuje się okres jego bezpośredniej współpracy z Ligą Narodową, która wchłonęła Związek Pracy Narodowej. W 1905 roku został posłem do Dumy, pełnił tą funkcję do roku 1912. Działał w Centralnym Towarzystwie Rolniczym. Po wybuchu wojny, wszedł w skład Komitetu Narodowego Polskiego, a w 1917 w skład Komisji Likwidacyjnej do Spraw Królestwa, gdzie zasiadał między październikiem a marcem. Po zajęciu Królestwa przez wojska niemieckie w 1915 roku, wyjechał do Piotrogrodu, gdzie przebywał do 1918 roku. Kierował tam działalnością Centralnego Komitetu Obywatelskiego Królestwa Polskiego w Rosji. W trakcie wojny w Helsinkach zmarł na gruźlicę jego najstarszy syn, Wacław. Po powrocie do Warszawy w 1918 roku Grabski został aresztowany przez Niemców i uwięziony w twierdzy modlińskiej. Zaraz po uwolnieniu został ministrem w rządzie Józefa Świerzyńskiego powołanym przez Radę Regencyjną (pomiędzy 26 października a 4 listopada 1918 roku). Następnie, wraz z bratem, Stanisławem współtworzył program Związku Ludowo-Narodowego. W 1919 roku został posłem na Sejm z ramienia ZLN. Kierował też wtedy pracami Głównego Urzędu Likwidacyjnego oraz uczestniczył w delegacji polskiej na konferencję pokojową w Paryżu. Od grudnia 1919 r. był ministrem skarbu w rządzie Leopolda Skulskiego, a następnie po jego dymisji w trakcie wojny polsko-bolszewickiej został premierem (23 czerwca 1920 roku). Jako premier powołał Radę Obrony Państwa. Jako premier wziął udział w konferencji w Spa. Niepowodzenie misji w Spa, brak możliwości negocjacji z bolszewikami, a także presja lewicy doprowadziły do dymisji jego gabinetu 24 lipca 1920 r. Nowy rząd utworzył Wincenty Witos, a Grabski – z ramienia ZLN został w nim ministrem skarbu. 24 listopada 1920 roku został przez partię wycofany ze składu gabinetu. W tym czasie Grabski pozostawał nadzwyczajnym komisarzem rządu ds. repatriacji z Rosji Sowieckiej. Jednocześnie zaczęły narastać antagonizmy między nim a innymi liderami ugrupowania, początkowo w kwestiach gospodarczych, potem także – w coraz większym stopniu – światopoglądowych. Po zabójstwie Gabriela Narutowicza odszedł z ZLN i zerwał kontakty ze środowiskami narodowo-demokratycznymi. W roku 1923 Władysław Grabski powrócił do pracy naukowej jako profesor polityki ekonomicznej w SGGW w Warszawie. Jednak już w styczniu tego roku, po konferencji ministrów skarbu zorganizowanej przez premiera, Władysława Sikorskiego, został desygnowany na szefa resortu. Po upadku gabinetu, pod koniec maja 1923 r., kolejny premier, Wincenty Witos zaproponował Grabskiemu to samo stanowisko. Grabski po miesiącu zrezygnował. Po upadku rządu Witosa, został on jednak 17 grudnia 1923 roku po raz drugi desygnowany na premiera. Drugi rząd Grabskiego istniał prawie 2 lata, do 13 listopada 1925. Okres ten, to jeden z kluczowych okresów w dziejach II Rzeczypospolitej. Grabski, jako premier i minister skarbu, przeprowadził reformę walutową i skarbową, która doprowadziła do zdławienia hiperinflacji i stabilizacji budżetu. W 1925 roku został też podpisany konkordat ze Stolicą Apostolską, co było kolejnym etapem międzynarodowej legitymizacji odrodzonej Polski. Rząd Grabskiego zdołał uzyskać pożyczki zagraniczne, powoli budując międzynarodową wiarygodność odbudowującego się państwa oraz przeprowadził szereg innych zmian i reform. Po upadku rządu Władysław Grabski ostatecznie wycofał się z bieżącej aktywności politycznej i poświęcił się pracy naukowej i publicystycznej. Zajmował stanowisko profesora w SGGW, był m.in. członkiem komitetu redakcyjnego „Ekonomisty”, prezesem rady nadzorczej Państwowego Instytutu Wsi i pierwszym polskim członkiem Międzynarodowego Towarzystwa Statystyków. Pod koniec życia wyszedł z inicjatywą utworzenia w ramach SGGW Instytutu Socjologii Wsi. Nie dożył upadku państwa, w którego budowę włożył tyle czasu i zdrowia, zmarł w 1938 roku, został pochowany na Powązkach. Jego synowie kontynuowali tradycje intelektualne i zaangażowania publicznego Władysława Grabskiego, przedstawiciele kolejnych pokoleń jego potomków, wnuków i prawnuków, są ciągle obecni w polskim życiu publicznym.
***
Pierwsze publikacje autorstwa Władysława Grabskiego ukazały się jeszcze w trakcie studiów. Jednak wśród znaczących jego publikacji pierwszą była dwutomowa Historia Towarzystwa Rolniczego. Kontynuacją badań nad chłopstwem i rolnictwem w zaborze rosyjskim były trzytomowe Materiały w sprawie włościańskiej wydane w latach 1907-1919, obejmujące okres II połowy XIX wieku. Drugim obszarem, który podejmował Grabski w swoich pismach, była problematyka ekonomiczna, w szczególności finansów publicznych i skarbu państwa. Zaangażowany w prowadzenie polityki skarbowej przez kilka lat, opisywał w dużej mierze własne doświadczenia. Najobszerniejszą publikacją w tym obszarze był wspomnienia Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej. Jednak początki zainteresowania tą problematyką widać w opracowaniach sprzed I wojny światowej dotyczących finansów Królestwa Kongresowego: Bilans Królestwa Polskiego w finansach państwa rosyjskiego oraz Ciężary samorządu w Królestwie Polskim. Publikowane były też kluczowe wystąpienia Grabskiego jako premiera. Trzecim obszarem zainteresowań naukowych i pisarskich Grabskiego, łączącym się z dwoma wcześniejszymi była statystyka. Jego książki o ekonomice wsi były doskonale udokumentowane statystycznie. Jednak najważniejszym dokonaniem Grabskiego w tej dziedzinie były opracowane przez niego i wydane z jego inicjatywy Roczniki Statystyczne Królestwa Polskiego (1913-1915), dające szczegółowy obraz stanu gospodarki ziem Królestwa Polskiego u progu i w trakcie wojny światowej. Grabski był też aktywnym publicystą politycznym. Artykuły z pierwszej połowy lat 1920, zabrane w tomie O własnych siłach oraz późniejsze artykuły podejmujące etyczny wymiar reform agrarnych, inflacji, kryzysie i sposobach z niego wyjścia pokazują, jak dojrzałym bywał publicystą. Grabski wielokrotnie wyrażał przekonanie, że Polska – tak jak o własnych siłach powstała na nowo, sama powinna przewalczyć kryzys i osiągnąć sukces gospodarczy. Wtedy będzie on zbudowany na mocnych, i etycznych, i społecznych, i politycznych, fundamentach. Dostrzegał problemy jakości władzy, czy nieuczciwych decyzji urzędniczych, nie uważał tego jednak za kluczowy problem w rządzeniu, ani za zjawisko powszechne. Uważał, że krytyka jakości rządzenia ma polityczny charakter. Dostrzegał też wady wynikające z etatyzmu. Źródeł jego szukał w tym, że „społeczeństwo, mając siły, w które samo nie wierzy i których natężenia unika, zwala na rząd nadmierne obowiązki”. Uważał, że postawy i cnoty moralne w życiu gospodarczym trzeba kształtować, by w oparciu o nie budować potęgę państwa. Cnoty moralne, zaś w jego opinii, mogą być kształtowane już w szkole. Stąd oświata stanowiła dla niego jeden z fundamentów rozwoju, zwłaszcza w tak biednym kraju jak Polska. Wydana w roku 1935 Idea Polski stała się swego rodzaju próbą zbudowania ideologii państwowej bez Piłsudskiego w jej centrum. Zmagał się w niej z wyzwaniem, którym w jego opinii była dla Polski śmierć Piłsudskiego. Wychodząc z tego punktu widzenia i doceniając wielkość Marszałka, Grabski poddawał krytyce jego obóz polityczny. Krytyka ta dotykająca jakości rządzenia, etyki życia publicznego czy sposobu legitymizacji władzy została przez niego podsumowana jednym zdaniem: „Ideologia Polski Marszałka Piłsudskiego, niewątpliwie wysokiego gatunku, stopniowo zamieniana była przez ideologię o mniejszej znacznie skali duchowej – przez ideologię Polski obozu w jego imieniu rządzącego będącej jak gdyby nowym wydaniem ideologii Polski szlachecko-ziemiańskiej”. W szczególności, zarzut ten dotyczył środowiska legionowego – które niczym szlachta zdefiniowało swoją rolę w społeczeństwie w przeświadczeniu, że nikt lepiej od niego nie jest predysponowany do rządzenia w Polsce. Grabski uznając zasługi Legionistów w odbudowie państwa i stworzeniu nowoczesnej i moralnie jednolitej armii, podkreślał jednak, że to przeświadczenie „nie ma dostatecznego pod sobą gruntu”. Ideologia sanacyjna przekształciła się w ideologię stanową, co stanowiło dla niej wewnętrzne zagrożenie. Jednocześnie Grabski nie dostrzegał potencjału w konkurencyjnych ideach Polski – obu mu bliskich, narodowej i ludowej. Śledził ich historię, opisywał rozwój i ewolucję. Analizując słabości tych idei partykularnych Polski, Grabski podkreślał, że konieczna jest zmiana, która pozwoliłaby włączyć ideę narodową i ideę ludową do budowy idei Polski – po to by „Państwo Polskie nie było tylko aparatem biurokratycznym (…), lecz by zespoliło się z najlepszymi siłami społeczeństwa”. W centrum przemyśleń Grabski stawiał więc faktyczny brak idei państwa polskiego. Pozostając wierny duchowi ideologii nacjonalizmu polskiego, a na marginesie wszelakiej polityki, marzył o nowej ideologii państwowo-narodowej. Łączącej co najlepsze w tradycji nacjonalistycznej z ludową i socjalistyczną, nie uwięzionej w pułapce myślenia o przeszłości (jak ówcześnie obóz profesorski endecji) ani nie ulegającą fascynacji hitleryzmem (co czynili młodzi narodowcy), pozbawioną klasowości (ale korzystającą z innego dorobku myśli ludowej i socjalistycznej) – ogólnonarodową. Biografia Grabskiego jako męża stanu i intelektualisty została dość dokładnie przebadana. Dwukrotnie wydano obszerną biografię Grabskiego autorstwa Mariana Marka Drozdowskiego. Krótszą biografię, z okazji 80-lecia utworzenia Banku Polskiego przygotował Wojciech Morawski. Jego poglądy badali również m.in. Janusz Skodlarski, Katarzyna Lityńska czy Jacek Łętocha. Był oczywiście jednym z najważniejszych bohaterów opracowań historii gospodarczej i politycznej okresu międzywojennego, zwłaszcza lat przed zamachem majowym. Wzbudzał też pewne zainteresowanie historyków dziejów Narodowej Demokracji. W ostatnich latach wznowione zostały jego wspomnienia z czasów sprawowania urzędu premiera Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej, a Narodowy Bank Polski z okazji 80 rocznicy odzyskania niepodległości wznowił Ideę Polski w roku 1998.
Piotr Koryś
***
Biogram powstał w ramach projektu „Nauka i polskie dziedzictwo intelektualne. Program popularyzacji polskich nauk humanistycznych i społecznych” finansowanego w ramach umowy 986/P-DUN/2016 ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę.
