Smoleński Władysław (1851-1926) – urodził się 6 IV 1851 r. we wsi Grabienice Małe koło Ciechanowa jako syn Józefa i Balbiny ze Smosarskich. Miał dwóch braci – Macieja i Stanisława. Uczęszczał do szkół elementarnych w Lipnie i Niedzborzu, a następnie kontynuował edukację w Mławie, gimnazjum w Płocku i II Gimnazjum Męskim w Warszawie. W 1870 r. rozpoczął studia na Wydz. Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego, lecz rychło przeniósł się na Wydz. Prawa, który ukończył w 1874 r. Podczas studiów zetknął się z Cyprianem Walewskim, znanym kolekcjonerem druków i rękopisów i miał możliwość korzystać z jego zbiorów.

W 1876 r. rozpoczął pracę zawodową początkowo jako p.o. podpisarz sądu poprawczego w Warszawie, a w 1879 r. objął posadę asesora w Prokuratorii Skarbu. Dodatkowe dochody przynosiła mu praca na pensjach żeńskich, gdzie na specjalnych kompletach nauczał historii Polski. Ponadto wykładał historię na tzw. Uniwersytecie Latającym. Działalność tę traktował przede wszystkim jako patriotyczny obowiązek.

W. Smoleński brał żywy udział w różnych formach pracy oświatowej. Obok zajęć dydaktycznych sam stał się organizatorem szkolnictwa polskiego. Po utworzeniu Macierzy Szkolnej został się jej aktywnym działaczem. W latach Wielkiej Wojny został powołany na przewodniczącego Komisji historyczno-filozoficzno-filologicznej i prowadził rokowania z władzami niemieckimi dotyczące otwarcia Uniwersytetu Warszawskiego.  

Pomimo poważnego obciążenia pracą zawodową i nauczaniem W. Smoleński podjął intensywne i poważne naukowe badania historyczne, chociaż był w tej dziedzinie samoukiem. Zgromadził przy tym spory prywatny księgozbiór, a także zebrał szereg cennych materiałów źródłowych. Był zaliczany wówczas do pozytywistycznej formacji umysłowej. Wyznawał zasadę, iż historyk musi być obiektywny i powinien kierować się w swych badaniach wyłącznie celami poznawczymi. W wielu swoich pracach starał się o obiektywizm i unikanie ocen. Krytykował tzw. krakowską szkołę historyczną, zarzucając jej przedstawicielom uprawianie politycznego dydaktyzmu i naginanie doń przedstawiania przeszłości. Twierdził, iż historycy ci przy pomocy naukowej argumentacji starają się usprawiedliwić politykę trójlojalizmu.

Sam starał się nie wiązać z żadnym z ugrupowań politycznych, ale pod wpływem wydarzeń rewolucji 1905 r. wstąpił do Związku Polityczno-Demokratycznego. Z kolei w 1916 r. został członkiem Ligi Państwowości Polskiej, był także zwolennikiem legionów J. Piłsudskiego. W jego postawie politycznej wyraźnie widać było antyrosyjskość.    

Najważniejszą dla W. Smoleńskiego była jednak pasja badawcza. Środowisko naukowe doceniło jego dorobek i pozycję w sferze badań historycznych. W 1903 r. został wybrany na członka korespondenta AU w Krakowie, a członkiem czynnym został w 1918 r. (później PAU). Pozostawał jednak nadal związany z warszawskim środowiskiem historycznym, czego przejawem było choćby nie uczestniczenie w ogólnopolskich zjazdach historycznych oraz publikowanie od 1905 r. na łamach „Przeglądu Historycznego”, którego był współzałożycielem i współredaktorem, a pomijanie „Kwartalnika Historycznego”.

Przyczynił się do powstania kilku towarzystw naukowych. Znalazł się wśród członków założycieli Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (1907) i Towarzystwa Miłośników Historii. Przyczynił się do powołania Towarzystwa Biblioteki Publicznej. 

W końcu XII 1918 r. W. Smoleński jako człowiek bezpośrednio nie związany ani z Polską Partią Socjalistyczną, ani z Narodową Demokracją stał się głównym kandydatem do objęcia urzędu premiera na miejsce J. Moraczewskiego. Jednak odrzucił złożoną mu przez J. Piłsudskiego propozycję, argumentując swoją decyzję zaawansowanym wiekiem i stanem zdrowia. W kolejnych latach istnienia II Rzeczypospolitej nie angażował się poważniej w życie polityczne.

W r. akad. 1918/1919 został zatrudniony jako profesor na Uniwersytecie Warszawskim, obejmując kierownictwo Katedry Historii Nowożytnej Polski na Wydz. Filozoficznym. Ponadto od 1920 r. jako zastępca profesora wykładał historię ustroju Polski na Wydz. Prawa. W 1921 r. W. Smoleńskiemu nadano doktorat honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego. Dwa lata później otrzymał Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.      

W. Smoleński, piszący także pod pseudonimami Władysław Grabieński, Józef Stański, poprzez swoją twórczość naukową zaliczany jest do czołowych przedstawicieli tzw. warszawskiej szkoły historycznej. Prowadził przede wszystkim badania z zakresu historii Polski XVIII w. i szlachty mazowieckiej. Był znawcą epoki stanisławowskiej, wskazując na przyczyny upadku Rzeczypospolitej w ostatnich latach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Ponadto zajmował się zagadnieniami przełomu cywilizacyjnego w XVIII stuleciu i rolą mieszczaństwa warszawskiego w tym okresie. Ważne miejsce w jego działalności naukowej zajmowała historia historiografii, w aspekcie charakterystyki głównych kierunków rozwoju nowożytnej polskiej historiografii. Poddawał krytyce poglądy tzw. szkoły krakowskiej na dzieje Polski, występując jednocześnie przeciw myśli konserwatywnej i ugodowości. Interesowała go również problematyka ideologii, moralność i obyczaje różnych środowisk osadzone w szerokim kontekście zjawisk społeczno-gospodarczych, kulturowych i politycznych. Jego badania nad szlachtą mazowiecką, z której wywodził się, miały nowatorski charakter, zarówno jeśli chodzi o tematykę, jak i sposób ujęcia.     

Do jego najważniejszych opracowań historycznych należy zaliczyć: Drobna szlachta w Królestwie Polskim. Studium etnograficzno-społeczne (1879), Kuźnica Kołłątajowska (1885), Szkoły historyczne w Polsce. Główne kierunki poglądów na przeszłość (1887), Stanowisko Waleriana Kalinki w historiografii polskiej (1887), Stanowisko Kazimierza Jarochowskiego w historiografii polskiej (1888), Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII (1891), Ostatni rok Sejmu Wielkiego (1897), Dzieje narodu polskiego (t. 1-2, 1897-1898), Pisma historyczne (t. 1-3, 1901), Konfederacja targowicka (1903), Szkice z dziejów szlachty mazowieckiej (1908), Mieszczaństwo warszawskie w końcu wieku XVIII (1917). Wiele z jego prac doczekało się nawet po kilka wydań.      

W. Smoleński zmarł nagle 7 V 1926 r. w Warszawie i został pochowany na Powązkach. Na jego tablicy nagrobnej zamieszczono napis: „Uczył prawdy, podtrzymywał ducha miłości Polski, budził wiarę w niepodległość Ojczyzny, piórem, słowem, poświęceniem”. Rodziny nie założył, a swój ogromny księgozbiór jeszcze przed śmiercią zapisał na rzecz Płockiego Towarzystwa Naukowego.

Jarosław Kita                    

***

Biogram powstał w ramach projektu „Nauka i polskie dziedzictwo intelektualne. Program popularyzacji polskich nauk humanistycznych i społecznych” finansowanego w ramach umowy 986/P-DUN/2016 ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę.